Канферэнцыя арцыбіскупа Кандрусевіча падчас велікапосных рэкалекцый

АДЗІНСТВА, УДЗЕЛ І МІСІЯ –

ШЛЯХ ДА СІНАДАЛЬНАЙ ВЯСНЫ КАСЦЁЛА

 

Канферэнцыя падчас велікапосных рэкалекцый
у Хрысціянскім сацыяльным цэнтры
Мінск, 19 сакавіка 2022 г.

 

Глыбокапаважаныя браты і сёстры!

 

1. Беларускі Касцёл з’яўляецца часткай Сусветнага і таму павінен прымаць актыўны ўдзел як у яго жыцці, так і ў вырашэнні надзённых праблем. З волі Святога Айца Францішка Касцёл на сучасным этапе свайго развіцця звяртае асаблівую ўвагу на ідэю яго сінадальнасці. Таму і мы падчас велікапосных рэкалекцый паразважаем над гэтым пытаннем, каб быць, як сёння модна казаць, у стрыме сусветных касцёльных падзей, з мэтай вырашэння найбольш актуальных праблем жыцця Касцёла і свету.

Пасля трох дэкадаў працэсу адраджэння Касцёл у Беларусі здольны прымаць удзел у звязаных з яго развіццём падзеях сусветнага маштабу і ўносіць у іх свой уклад.

2. У сярэдзіне ХIХ стагоддзя Карл Маркс казаў, што прывід камунізму блукае па Еўропе. Цяпер смела можна сцвярджаць, што ўжо не прывід, а рэальнасць еўрасекулярызму ўварвалася на нашу зямлю з багатай і адначасна трагічнай гісторыяй хрысціянства.

У цяжкія часы пераследаў нашыя продкі не толькі захавалі веру, але і перадалі яе маладому пакаленню. Ці зможам мы паўтарыць іх подзвіг? Нашыя продкі выйгралі з няволяй, але ці выйграем мы са свабодаю? Якой будзе вера і Касцёл будучыні? Час не чакае. Яго выклікі небяспечныя і ставяць перад Касцёлам масу пытанняў, на якія трэба неадкладна адказваць. Інакш цягнік жыцця пойдзе без нас, а ў ім людзі, якім патрэбная духоўная дапамога.

3. Перапоўнены клопатам пра Касцёл як сакрамэнт паўсюднага збаўлення (пар. LG 48) і яго будучыню, Папа Францішак склікае Сінод біскупаў аб сінадальнасці на тэму: “На карысць Касцёла сінадальнага: камунія, удзел і місія” (https://www.synod.va/es/news/documento-preparatorio1.html). Гэта не таўталогія, а выяўленне клопату аб далейшым развіцці вучэння пра Касцёл дзеля адказу на выклікі часу.

Сінадальнасць азначае шырокамаштабную праграму касцёльнага абнаўлення, распрацоўцы якой павінен паслужыць чарговы Сінод, распачаты Папай Францішкам 9 кастрычніка 2021 г. у Рыме, а 17 кастрычніка – ва ўсіх дыяцэзіях свету.

Сінадальнасць як супольны спосаб функцыявання Касцёла і прыняцця ў ім рашэнняў, заснаваны на ўнутраным дыялогу, большай адкрытасці да вернікаў і іх больш адказным удзеле, быў вядомы ўжо ў хрысціянскай старажытнасці. У наш час змены эпох Папа Францішак перапоўнены клопатам пра тое, каб у сінадальным працэсе Касцёл праявіў асаблівую адкрытасць натхненню Святога Духа і засяродзіўся на правільным чытанні новых “знакаў часу”. Пантыфік перакананы, што сінадальны шлях – гэта шлях, якога Бог чакае ад Касцёла трэцяга тысячагоддзя (пар. https://www.vatican.va/content/francesco/it/ speeches/2015/october/documents/papa-francesco_20151017_50-anniversario-sinodo.html).

У гэтым ён бачыць магчымасць яго абнаўлення, патрэбнага для працягу місіі ў сучасным свеце ў неспрыяльным культурным асяроддзі. Гаворка ідзе пра заснаваны на ўнутраным дыялогу, узаемным слуханні, большай адкрытасці да вернікаў і іх значна большым удзеле новы спосаб функцыявання Касцёла.

Сінадальнасць – гэта спосаб, якім Касцёл ускладае на ўсіх сваіх удзельнікаў супольную адказнасць, прызнае іх харызмы і служэнні, і ўмацоўвае вузы братэрскай любові. Гэта не звычайны працэс прыняцця рашэнняў, а фундаментальная прыкмета касцёльнай ідэнтычнасці.

4. Слова “Сінод” мае грэчаскае паходжанне і азначае агульны шлях розных людзей для вырашэння тых ці іншых надзённых пытанняў. Касцёл – гэта перадусім народ Божы, які складаецца не толькі з духоўных асобаў, але і з вернікаў, і яны таксама маюць права браць удзел у вырашэнні яго надзённых праблем (пар. LG 9-17).

Сінадальнасць выводзіцца са шматвяковага вучэння і традыцыі Касцёла. Ужо ў першых стагоддзях хрысціянства, пачынаючы з Ерусалімскага Сабора (49 г. н. э.), Сіноды гралі вырашальную ролю ў жыцці Касцёла. У старажытнасці на іх прымаліся ключавыя рашэнні. На ўзроўні мясцовага Касцёла ў іх брала ўдзел практычна ўся касцёльная супольнасць. Яны праводзіліся пад кіраўніцтвам біскупа, з удзелам святароў і дыяканаў, а таксама з выслухоўваннем меркавання народа і з яго ўхвалення.

Вядомы багаслоў і эксперт Другога Ватыканскага Сабора французскі дамініканец Іў Конгар кажа, што першае тысячагоддзе належала Касцёлу зносінаў, дзе вопыт сінадальнасці быў вельмі яркім. У другім тысячагоддзі, па гістарычных прычынах, Касцёл усклаў большы цяжар на іерархію. Гэта было звязана як з уваходжаннем Касцёла ў феадальныя структуры, гэтак і развіццём так званага Рымскага цэнтралізму ў Заходнім Касцёле, пачынаючы з грыгарыянскіх рэформаў.

Глыбокі падзел паміж іерархіяй і іншымі вернікамі адбыўся на Трыдэнцкім Саборы (1545–1563). Сабор стаў адказам на пратэстанцкую Рэфармацыю, якая ўвяла ў жыццё Касцёла дэмакратычныя прынцыпы кіравання і ліквідавала сакраментальнае святарства. Трыдэнцкі сабор ажыццявіў рэформу літургіі, пастырскай дзейнасці і адукацыі. Ён таксама падзяліў Касцёл на навучальны: “Ecclesia docens”, які складаецца з біскупаў і ўзначальваецца Папай, – і слухаючы: “Ecclesia discens”, які складаецца з вернікаў.

Трыдэнцкая візія Касцёла дамінавала ў яго жыцці ў апошнія стагоддзі. Дагэтуль мы знаходзімся пад яе ўплывам, што выяўляецца перш за ўсё ў клерыкальным бачанні Касцёла (пар. https://www.ekai.pl/ku-kosciolowi-synodalnemu-wszyscy-jestesmy-powolani-na-droge-synodalna/).

5. Спрадвеку ў Касцёле існуе выслоўе: “Ecclesia semper reformanda” – “Касцёл заўсёды рэфармуецца”. Гэта азначае, што Касцёл не з’яўляецца скамянелым інстытутам, а змяняецца ў адпаведнасці са знакамі часу і яго выклікамі.

Гэта падкрэслівае і Другі Ватыканскі Сабор. Падчас яго адкрыцця 11 кастрычніка 1962 г. Папа Ян XXIII выказаў жаданне, каб Сабор прайшоў у духу італьянскага слова aggiornamento, што можна перакласці як абнаўленне жыцця і пастырскай дзейнасці Касцёла ў адпаведнасці з патрабаваннямі часу (пар. История II Ватиканского Собора. Том II. Москва 2005, с. 18).

Касцёл ўсведамляе патрэбу адказу на выклікі часу. Ён не можа пакінуць людзей без пастырскай апекі ў цяжкія моманты жыцця, а таксама без тэалагічнага адказу на праблемы, з якімі яны сустракаюцца. У сувязі з гэтым усё больш актуальным і запатрабаваным з’яўляецца сацыяльнае вучэнне Касцёла.

Пры гэтым неабходна памятаць, што адказ на выклікі часу не можа весці да змены пастаянных, дадзеных Богам, маральных прынцыпаў. Змены могуць закранаць выключна арганізацыю пастырскай дзейнасці і прымянення вучэння Касцёла ў зменлівых умовах.

6. Вяртаючыся да вытокаў Евангелля (ad fontes), істотныя змены ў вучэнне пра Касцёл унёс Другі Ватыканскі Сабор. Ён зрабіў акцэнт на дзвюх канцэпцыях: сommunio (супольнасць) і народ Божы (пар. LG 1. 6-7. 9-17). Касцёл як сommunio (супольнасць) азначае зносіны чалавека з Богам і людзей адно з адным, якія здзяйсняюцца ў Хрысце. Такім чынам, Касцёл – гэта супольнасць на шляху да больш дасканалага адзінства ў Святым Духу. На яго ўскладзена місія збаўлення ўсяго чалавецтва.

Сабор таксама развіў вучэнне пра роўную годнасць усіх ахрышчаных і паўсюднае пакліканне да святасці. Ён падкрэсліў удзел усіх вернікаў у святарскай, прароцкай і каралеўскай місіі Езуса Хрыста. Адсюль выводзіцца ідэя агульнага святарства, у якім бяруць удзел усе ахрышчаныя свецкія (пар. LG 10).

Нездарма Сабор вучыць, што “Хоць некаторыя з волі Хрыста пастаўлены настаўнікамі, распарадчыкамі таямніц і пастырамі іншых, аднак паводле годнасці і агульнай для ўсіх вернікаў дзейнасці ў будаванні Хрыстовага цела паміж усімі пануе сапраўдная роўнасць” (LG 32).

Сабор таксама вучыць, што як з устанаўлення Пана св. Пётр і іншыя апосталы ўтвараюць адну апостальскую Калегію, падобным чынам Рымскі Пантыфік, наступнік Пятра, і біскупы, наступнікі апосталаў, аб’ядноўваюцца вузамі еднасці, любові і спакою ў Калегію біскупаў для супольнага вырашэння актуальных пытанняў веры і жыцця Касцёла, што адмысловым чынам выяўляецца ў Сусветных Саборах (пар. LG 22).

Адным з найбольш яркіх і практычных праяўленняў калегіяльнасці з’яўляецца заснаваны 15 верасня 1965 г. св. Паўлам VI Сінод біскупаў дзеля абмеркавання найбольш актуальных пастырскіх праблем і пошуку шляхоў іх вырашэння (пар. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/motu/apostolica_

sollicitudo_15091965.html).

У сваю чаргу, у мясцовых Касцёлах уводзіцца новая форма сінадальных сходаў – не толькі як сходы біскупаў і духавенства дзеля заканатворчасці, але і з удзелам вернікаў і са значна шырэйшай пастырскай рэфлексіяй.

7. Дбаючы пра Касцёл і знаходзячыся ў пошуку адпаведных шляхоў для яго сведчання і місіі перад абліччам сучасных выклікаў, неабходна духоўна пагрузіцца ў прастору Божай ласкі, падараванай Святым Духам Касцёлу на Другім Ватыканскім Саборы, вучэнне якога застаецца актуальным і сёння як крыніца натхнення і абавязкаў. Таму, клапоцячыся пра далейшае развіццё здольнага эфектыўна адказваць на выклікі часу Касцёла, варта вярнуцца да саборнай навукі пра Касцёл як пра народ Божы, які з’яўляецца суб’ектам евангелізацыі і місіі.

У сувязі з гэтым неабходна нагадаць вучэнне Сабора пра тое, што пастыры, кансэкраваныя асобы і свецкія павінны працаваць разам для агульнай справы. На свецкіх вернікаў ускладаецца слаўны цяжар супрацы з іерархіяй у справе абвяшчэння Божага плана збаўлення ўсіх людзей. Таму яны павінны мець магчымасць браць удзел у збаўчай справе Касцёла ў меру сваіх сіл і адпаведна патрэбам часу (пар. LG 33).

8. Заўсёды актуальнае пытанне вернасці абнаўленню і служэнню Касцёла прымушае нас усвядоміць значэнне пантыфікату Папы Францішка, які 13 сакавіка 2013 года, у дзень свайго абрання на кафедру св. Пятра, звярнуўся да Божага народа са словамі: “Зараз пачнем гэты агульны шлях біскупа і народа; шлях Рымскага Касцёла, які ў любові прадстаіць усім Касцёлам. Гэта шлях братэрства, любові і ўзаемнага даверу” (https://www.vatican.va/content/francesco/pl/ speeches/2013/march/documents/papa-francesco20130313benedizione-urbi-et-orbi. html).

Такім чынам, Пантыфік прапануе шлях эвалюцыі ад калегіяльнасці да сінадальнасці, што пацвярджае тэзу пра пастаяннае рэфармаванне Касцёла і яго дынамізм. Таму прапанаваны Папай Францішкам сінадальны працэс – гэта не столькі сход біскупаў, колькі супольнае падарожжа ўсіх вернікаў.

9. Запрашэнне Папы ўступіць на новы агульны шлях абнаўлення Касцёла, з аднаго боку, з’яўляецца заклікам заставацца верным наяўнаму, укарэненаму ў Евангеллі, шляху, які прадставіў Другі Ватыканскі Сабор і якім вялі Касцёл Папы апошніх дзесяцігоддзяў. З іншага боку – гэта заклік да яго ўдасканалення ў пэўных умовах жыцця Касцёла перад абліччам імкліва зменлівых выклікаў часу.

Гэты шлях канкрэтызуе Папа Францішак у сваёй Апостальскай адгартацыі “Evangelii gaudium” – “Радасць Евангелля”. Ён марыць пра выбар місіянерскага шляху Касцёла з мэтай так змяніць касцёльныя структуры, каб яны сталі больш місіянерскімі, а звычайная пастырская праца стала больш шырокай і адкрытай (пар. EG 27).

Евангелізацыя з’яўляецца галоўным заданнем Касцёла. Як суб’ект евангелізацыі, яна ўяўляе сабой нешта большае за структурна-іерархічны інстытут. Найперш гэта пілігрымуючы да Бога народ. Гэта ўкаранёная ў Святой Троіцы таямніца, што валодае канкрэтыкай пілігрымуючага народа, які пераўзыходзіць кожную, хай і патрэбную інстытуцыйную форму (пар. EG 111).

10. Лейтматывам пантыфікату Папы Францішка з’яўляецца заклік да “пастырскага навяртання” (EG 25), да якога ён заахвочвае Касцёл. Адным са сродкаў працэсу навяртання з’яўляецца развіццё прынцыпу сінадальнасці, які разумеецца як перамяненне Касцёла ў значна большую камунію, у якой кожнаму належыць права ўдзелу, што дазволіць яму лепш выконваць сваю місію ў сучасным свеце.

Такім чынам, трыма асноўнымі стаўпамі саборнасці з’яўляюцца: камунія, удзел і місія. Менавіта яны ўключаны ў тэму Сінода біскупаў: “На карысць Касцёла сінадальнага: камунія, удзел і місія”.

Такім чынам, першае, што трэба зрабіць у Касцёле, гэта зрабіць яе месцам большай супольнасці ўсіх вернікаў, г. зн. варта развіваць як сакраментальныя, так і братэрскія адносіны. Адсюль выплывае неабходнасць быць адкрытымі для ўсіх, іх патрэб і складу думак. Гаворка ідзе пра тое, каб слухаць адно аднаго і разам – Святога Духа.

Такім чынам, Папа заклікае да супольнага падарожжа Касцёла як народа Божага, без падзелу на мы і яны, на мы і вы, дзеля больш дасканалага і эфектыўнага выканання яго місіі.

Удзел – гэта абуджэнне адказнасці за Касцёл ва ўсіх яе ўдзельнікаў. Гаворка ідзе пра пераадоленне сіндрому “спячага велікана”, якім дагэтуль характарызуецца большасць свецкіх веруючых. Г. зн. Касцёл будучыні патрабуе значна большай самаадданасці ад вернікаў і іх удзелу ў яго жыцці.

Нарэшце, місія, якая з’яўляецца асноўнай задачай Касцёла. Сінадальны шлях пакліканы зрабіць увесь Касцёл на ўсіх яго ўзроўнях значна больш місіянерскім, чаго патрабуе сучасны свет. Такім чынам, гаворка ідзе пра новы, заснаваны на стварэнні касцёльнай еднасці і большай адкрытасці да свецкіх вернікаў, дыялогу з імі і іх удзелу ў касцёльнай місіі, спосаб функцыявання Касцёла.

11. Упершыню ў гісторыі Касцёла Сінод праходзіць дэцэнтралізавана і складаецца з наступных трох этапаў: дыяцэзіяльнага, кантынентальнага і сусветнага (пар. https://catholic.by/3/news/vatican/13381-upershynyu-gistoryi-sinod-biskupa-projdze-detsentralizavanym-chynam).

Дыяцэзіяльны этап складаецца з кансультацый, у якіх могуць браць удзел не толькі святары, але і свецкія каталікі ды іншыя хрысціяне. Мэтай дыяцэзіяльнага этапу з’яўляецца кансультацыя з народам Божым, каб на сінадальным шляху быў чутны голас усіх ахрышчаных (пар. Вадэмэкум 2.1).

На гэтым этапе мы павінны пільнавацца праўды, а падчас узаемнага слухання дзяліцца сваім бачаннем і досведам касцёльнай еднасці. Нездарма, паводле старажытнага прынцыпу, увесь народ Божы характарызуецца пачуццём веры – “sensus fidei”. Таму сукупнасць вернікаў, якія маюць намашчэнне Святога Духа, не можа памыляцца ў веры, што пацвердзіў Другі Ватыканскі Сабор (пар. LG 12).

Па выніках дыяцэзіяльных кансультацый нацыянальныя канферэнцыі біскупаў падрыхтуюць адмысловыя дакументы. Яны і аналагічныя дакументы, атрыманыя ад Сінодаў Усходніх Цэркваў і іншых касцёльных структур, стануць асновай для распрацоўкі Генеральным сакратарыятам Сінода біскупаў першай рэдакцыі Працоўнага дакумента (Instrumentum Laboris).

Ён будзе прааналізаваны кантынентальнымі канферэнцыямі біскупаў. Па выніках іх працы Генеральны сакратарыят Сінода біскупаў падрыхтуе канчатковы варыянт Працоўнага дакумента (Instrumentum Laboris) для самога Сінода.

Сінадальны працэс завершыцца сусветнай фазай у кастрычніку 2023 года на Генеральнай Асамблеі Сінода біскупаў.

12. Як бачна з вышэй сказанага, Сінод біскупаў здабывае якасна новы сэнс, а менавіта робіцца падарожжам усяго Божага народа з мэтай нанова адкрыць сінадальны характар Касцёла. Саборнасць вызначае стыль жыцця і місіі Касцёла, што выказвае яго прыроду як Божага народа, вандруючага разам, скліканага ў сход, закліканага Панам Езусам у сіле Святога Духа для абвяшчэння Евангелля (пар. Вадэмэкум 1.2).

Сінадальнасць – гэта неад’емная частка прыроды Касцёла, што выяўляецца ў Сусветных Саборах, Сінодах біскупаў, Дыяцэзіяльных сінодах, Дыяцэзіяльных і парафіяльных радах. Аднак у той жа час Касцёл не абмяжоўваецца гэтымі ўжо наяўнымі структурамі. Сінадальнасць – гэта не столькі падзея ці лозунг, колькі стыль і спосаб выканання Касцёлам яго місіі ў свеце. Місія Касцёла патрабуе, каб увесь народ Божы працягваў агульнае падарожжа і вырашаў узніклыя праблемы (пар. Вадэмэкум 1.3).

Метад сінадальнага працэсу – слуханне, яго мэта – распазнаванне, а спосаб – удзел (пар. Вадэмэкум 2.2).

13. Сінадальны працэс закліканы ўмацаваць нас у касцёльнай місіі абнаўлення, асабістага і пастырскага навяртання, дыялогу са светам і служэння чалавеку, а таксама стварэння Касцёла-супольнасці праз адзінства, удзел і місію.

13.1. Праблема адзінства ў сучасным свеце становіцца ўсё больш актуальнай. Гэта таксама і праблема Касцёла. Хрыстус ведаў, што Касцёл як бога-чалавечы арганізм будзе падвяргацца розным выпрабаванням, і таму падчас Апошняй вячэры маліўся, “каб усе былі адно” (Ян 17, 21).

Гаворка ідзе не толькі пра адзінства падзеленых хрысціянаў, што з’яўляецца крывацёчнай ранай на Містычным Целе Хрыста, але і пра ўнутрыкасцёльнае адзінства. Сёння мы з’яўляемся сведкамі шматлікіх супярэчнасцяў у касцёльным жыцці.

Вядома, колькі людзей, столькі і меркаванняў. Гэта нармальна, таму што павінен быць іх плюралізм. Але, як кажа св. Ян Павел II, неабходна будаваць адзінства ў разнастайнасці (пар. https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/pl/speeches/2001/june/documents/hfjp-ii_spe_20010624_ukraina-meeting-episc.html).

Гэта перадусім адзінства веры. На жаль, у наш час з’яўляецца ўсё больш і больш адступленняў ад абвешчанай Богам і прадстаўленай вучэннем Касцёла веры. Гэтая анамалія касцёльнага жыцця праяўляецца ў тэндэнцыях секулярызму, маральнага рэлятывізму, дзейнасці розных сектаў, не прызнаных Касцёлам рухаў, прыватных аб’яўленнях і прароцтвах і г. д.

Хрыстус кажа, што раздзеленае валадарства будзе знішчана (пар. Ян 11, 4). Мы павінны захоўваць нашу веру, якая вытрымала выпрабаванне часам. Таму нам неабходна пільнавацца абвешчаных Богам прынцыпаў веры і маральных нормаў, быць паслухмянымі вучэнню Касцёла, умацоўваць адзінства з біскупамі, святарамі і паміж сабой. У гэтым задатак поспеху нашай місіі.

13.2.     Усе вернікі павінны прымаць актыўны ўдзел у жыцці Касцёла і ў вырашэнні яго праблем, бо ўсе нясуць за яго адказнасць. Нельга думаць, што праблему вырашыць духавенства. Яму патрэбна дапамога свецкіх вернікаў, голас якіх павінен быць чутны і ўспрыняты. Нездарма лацінскі выраз кажа: “Vox populi – vox Dei” (“Голас народа – голас Божы”).

Адносіны паміж духоўнымі і свецкімі – гэта вуліца з двухбаковым рухам. Будуючы іх, неабходна сцерагчыся секулярызацыі духавенства і клерыкалізацыі свецкіх. Кожны мае сваё пакліканне і павінен яго выканаць для дабра Касцёла і дзеля збаўлення людзей.

13.3.     Галоўнай задачай Касцёла на сучасным этапе яго развіцця з’яўляецца новая евангелізацыя. У ёй павінны браць удзел не толькі біскупы, святары, кансэкраваныя асобы, але і веруючыя свецкія.

Праз сакарамэнт хросту яны далучаюцца да агульнага святарства Езуса Хрыста (пар. LG 10) і таму таксама нясуць адказнасць за місію Касцёла. Часам у іх ёсць больш магчымасцяў, чым у духавенства. Гэтую акалічнасць неабходна рацыянальна выкарыстаць, каб Евангелле шырылася, а яго спазнанне вяло да прыняцця і ўмацавання веры.

14. Такім чынам, мы бачым, што імкненне да адзінства, актыўны ўдзел у жыцці Касцёла і адказнасць за яго місію будуюць Касцёл як супольнасць людзей розных духоўных саслоўяў, сацыяльнага паходжання, поглядаў, нацыянальнасцяў, традыцый і культур. Усіх іх аб’ядноўвае адна і тая ж вера і агульны клопат пра Касцёл як пра сакрамэнт паўсюднага збаўлення (пар. LG 48).

Ад нас залежыць поспех прысвечанага праблеме сінадальнасці Сінода біскупаў. Няхай дзякуючы нашым малітвам і актыўнаму ўдзелу ў сінадальным працэсе ён праз камуню, удзел і місію стане Вячэрнікам новага Спаслання Святога Духа і прывядзе да сінадальнай вясны Касцёла.

 

Дзякую за ўвагу.

 

Выкарыстаная літаратура і прынятыя скарачэнні:

1. Другі Ватыканскі Сабор. Дагматычная канстытуцыяпра Касцёл “Lumen gentium” (LG).
2. Францішак. Апостольская адгартацыя “Evangelii gaudium” (EG).

3. История Второго Ватиканского Собора. Том 2. Москва 2005.
4. “Вадэмэкум для Сіноду на тэму сінадальнасці” (Вадэмэкум) у https://catholic.by/3/images/files/doc/2021/Vademecum_Sinod2021_BY.doc.
5. https://catholic.by/3/news/vatican/13381-upershynyu-gistoryi-sinod-biskupa-projdze-detsentralizavanym-chynam.
6. https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pawel_vi/motu/apostolica_sollicitudo_15091965.html.

7. https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/pl/speeches/2001/june/ documents/hf_jpii_spe_20010624_ucraina-meeting-episc.html.
8. https://www.vatican.va/content/francesco/pl/speeches/2013/march/ documents/papa-francesco_20130313_benedizione-urbi-et-orbi.html.
9. https://www.vatican.va/content/francesco/it/speeches/2015/october/documents/papa-francesco_20151017_50-anniversario-sinodo.html.

10. https://www.synod.va/es/news/documento-preparatorio1.html.

11.    https://www.ekai.pl/ku-kosciolowi-synodalnemu-wszyscy-jestesmy-powolani-na-droge-synodalna/.